პოეტ მიხა ხელაშვილისა და ვაჟა ფშაველას შვილის – ლევან რაზიკაშვილის საოცარი ისტორია ლელა რაზიკაშვილმა გაგვიზიარა:
“ზუსტად 100 წლის წინ, 1921-ში, მიხა ხელაშვილმა თოფი აიღო და ტყეში გავიდა, ანუ იარაღით დაუპირისპირდა ახალ, საბჭოთა ხელისუფლებას. მან ჩათვალა, რომ ასე უნდა დაეცვა თავისი ქვეყნის თავისუფლება, საკუთარი თავისუფლება და თავისი შეუგუებლობა ყველაფრის მიმართ, რაც მის გარშემო ხდებოდა!
მიხას თოფი მარტო მიხას პოზიციას, განწყობას, მხოლოდ მის მიერ გამოცხადებულ ომს რომ არ ნიშნავდა, ეს კარგად ესმოდათ იქ, მხარის ახალ სამხედრო ხელისუფლებაში. ხელაშვილის თოფი აერთიანებდა უამრავი მისი თანატოლის აზრსა და გულისწადილს, რომლებსაც მან გამბედაობით გაუსწრო და თავგანწირვის მაგალითი უჩვენა! მიხას თოფი აერთიანებდა უამრავ მის დამხმარეს, ვინაც სოფლიდან კვებავდა მის ტყიურ ბრძოლა-არსებობას. ეს თოფი აერთიანებდა მათაც, რომლებიც წინააღმდეგობის კულისებიდან კვებავდნენ მიხას იდეურად და ელოდებოდნენ თავიანთ დროს, თავიანთი პარტიის უზადო თამაშს თავისუფლებისთვის ომის დიდ სცენაზე.
ლევან რაზიკაშვილი პირველი იყო მათ შორის!
ფშავში იმხანად ორი კომისარი იყო. ერთი – ბოლშევიკების კომისარი, იარაღით, ჯარისკაცებით, ძალაუფლებით, შტაბით, კანტორით, კანცელარიით, წითელი ხელისუფლების მიერ მიცემული დავალებებით და მსტოვრებით მაღაროსკარში.
მეორე – ლევან რაზიკაშვილი, სახალხო კომისარი, მხოლოდ ჩოხითა და სახელით, მისი ვაჟკაცობის და დიდი მამის გამოც, ხალხის სიყვარულით, მამაპაპური თოფით და დიდი რაზიკაშვილების ქოხით, სადაც ამ ხეობაზე ყველა ამვლელ-ჩამვლელი, აქაური თუ შორიდან მოსული, როგორც ტაძარში, ისე შედიოდა!
ლევან რაზიკაშვილი მხარეში მოსულ წითელ ხელისუფლებას, ვაჟას შვილად და უკვე სახელიან მეომრადაც დახვდა. მენშევიკების დროს, როცა მთაში დროებით შესუსტდა კავშირი ქალაქის ხელისუფლებასთან, როცა არ არსებობდა არანაირი სამხედრო დანაყოფი, რომელსაც მთის მოსახლეობა დაეყრდნობოდა მარბიელ გადამთიელთა შემოსევების დროს, ფშავში შეიქმნა ადგილობრივი სახალხო ლაშქარი ოჯახებისა და სოფლების დასაცავად და ამ სახალხო დანაყოფის კომისრად, სახელისა და უფრო გამორჩეული ფიზიკური მონაცემების გამო, ვაჟას უფროსი შვილი აირჩიეს. რაზიკაშვილების ავტორიტეტზე თავდასხმა ახალი ხელისუფლებისთვის სარისკო იყო, ამიტომ ძალაუფლების განმტკიცებამდე დაზავება არჩიეს. შეუნარჩუნეს ხალხის მიერ არჩეული კომისრის წოდება და ფუნქცია, ერთად ებრძოლათ მთებიდან გადმოსული მარბიელი რაზმების წინააღმდეგ. თუმცა ორივე მხარემ იცოდა, რომ ეს ზავი დროებითი იყო. ვაჟას ქოხი, სადაც თავს იყრიდა მხარისა და არა მარტო მხარის ყველა განათლებული და ქვეყანაზე მოფიქრალი ადამიანი, სადაც ტრიალებდა ქართული სიტყვა, ქართული სახელმწიფოს იდეა, იქაური საზოგადოებისთვის სიმძიმის მთავარი ცენტრი იყო, რომელიც ბუნებრივია შუთავსებელი აღმოჩნდა მაღაროსკარის სამხედრო ,,კანტორის“ ახალი წესრიგისთვის! სწორედ ამიტომ მიუჩინეს ლევან რაზიკაშვილს მოყურიადეები, რომლებიც საგულდაგულოდ კენკავდნენ ქოხში მოტრიალე ყველა სიტყვას, ყველა თემას, ყველა სახელსა თუ გვარს და დაელოდნენ შესაფერის დროს, როცა ლევანს, როგორც პრობლემას, ვაჟას ქოხს კი, როგორც საშიშროებას, ერთად დაასრულებდნენ!
ფშავ-ხევსურეთში უკვე სახელგანთქმული ახალგაზრდა პოეტი, დიაკვანი მიხა ხელაშვილი, ერთ-ერთი იყო მათ შორის, ვინც თავს ლევან რაზიკაშვილის თანამებრძოლად და ვაჟას ქოხის მეციხოვნედ თვლიდა. ხელაშვილსა და რაზიკაშვილების ოჯახს, გარდა მეგობრობისა, ერთმანეთთან მიხას და, სალომეც აკავშირებდათ. სალომე ლევანის სათაყვანებელი ბიძის, ბაჩანას, ნიკო რაზიკაშვილის გაზრდილი, მისი შვილობილი იყო. პატარაობაში სალომე ბაჩანას მოსწავლე ყოფილა და პოეტმა ის თავისი შვილივით გაზარდა. მას მერე, რაც ბაჩანა მაღაროსკარში და შემდეგ ვეჯინში გადავიდა მასწავლებლად და ოჯახიც თან წაიყვანა, სალომე თავის მეუღლესთან, ჩარგლის ეკლესიის მოძღვართან, თევდორე ჟამიაშვილთან ერთად, ბაჩანას სახლში დარჩა საცხოვრებლად. სალომე იყო ლევანის მეუღლის, თამარ მთვარელიძის დობილი და დიდი მეგობარი. ეს ის თამარია, რომელსაც სალომემ მიხა ხელაშვლის ერთადერთი სურათი ანდო და გორში გაატანა გადასარჩენად. მანაც, თავად დევნილმა, სურათი წაიღო და საქართველოს შემოუნახა. მანამდე სალომემ ლევანს თავისი გაზრდილი, ახალგაზრდა, მაგრამ უკვე დიდი ნიჭისა და სახელის ძმა ანდო, ჩარგალში გადმოიყვანა იმ იმედით, რომ თევდორე მღვდლისა და ლევან რაზიკაშვილის გარემოცვაში, ახალგაზრდა კაცი განათლებულ და სამშობლოსთვის გამოსადეგ ვაჟკაცად ჩამოყალიბდებოდა. არც შემცდარა, ასეც მოხდა, ოღონდ დრო ჩამოდგა ისეთი, რომ განათლება და პატრიოტობა ერთად – სასიკვდილო განაჩენს უდრიდა.
სანამ უმაღლესი სამხედრო კომისარიატი შესაბამისი ,,დანოსების“ შედეგად, ლევან რაზიკაშვილის განეიტრალების გადაწყვეტილებას მიიღებდა, ადგილობრივი სამხედრო ,,კანტორა“, ფშავხ-ხევსურეთის დამორჩილების ერთიან ოპერაციაში, მისი გარემოცვის გადაბირება-შევიწროებით იყო დაკავებული. წითელი კომისარი თავად დადიოდა შეიარაღებულ რაზმთან ერთად სოფლებში და აგროვებდა ახალგაზრდებს წითელი რაზმისა და კომკავშირისთვის. ზოგიერთი ძალიან შინაურის გადაბირება და მსტოვრად დაყენება ადვილად მოახერხეს, თუმცა ხელაშვილის დამორჩილება რომ ვერც სიტყვთა და ვერც იარაღით გამოვიდოდა, ეს უკვე იცოდნენ და შესაფერის დროს, შესაფერის ინფორმაციას ელოდნენ მის მოსაცილებლად! მიხა, როგორც სახელოვანი პოეტი, მეომარი და ახალგაზრდობის მოთავე, უკიდურესად საშიში იყო ახალი წესრიგისთვის.
ეს დრო 1921 წლის შემოდგომაზე დადგა, გიორგობის დღესასწაულებზე, როცა მთიელი ახალგაზრდობა, უძველესი ტრადიციის მიხედვით, ნიშანში სროლის შეჯიბრს მართავს ხოლმე. მთის ყოველდღიურობისთვის ეს ჩვეულებრივი, ზოგჯერ რიტუალური თავშესაქცევი და აუცილებელი წვრთნა-ნიშანში სროლა-შეჯიბრი, მიხასთვის საბედისწერო გამოდგა ახალი ხელისუფლების ახალი ,,უკაზის“ პირობებში. ბოლშევიკურმა ხელისუფლებამ მთის სოფლებიდან, ოჯახებიდან იმ იარაღის ამოღება დაიწყო, რითაც მოსახლეობა თავს იცავდა და ცოლ-შვილს ნადირობით კვებავდა. იარაღს უტოვებდნენ მხოლოდ მათ, ვინც კომკავშირის რიგებში ეწერებოდა ან წითლების რაზმში იწყებდა სამსახურს. მიხას იარაღი ჰქონდა, როგორც საეკლესიო საგანძურის მცველს. ეს იცოდა ყველამ, არც არავის დაუშლია მისი ტარება, მაგრამ როცა მისი მოშორების აუცილებლობა დადგა, იმუშავა ინფორმაციამ და შესაფერისმა მომენტმა…
იმ დღეს, კომისარი ჯაგნელიძის ჩარგალში შემოსვლა, ძალიან ჰგავდა ჩატანილი ინფორმაციის კვალობაზე წინასწარ დაგეგმილ ოპერაციას. მოხუცები იმასაც ჰყვებოდნენ, რომ იმ დღეს მილიციელებს ცხენები მიხას საცოლის, დედუნას ეზოში შეუყრიათ და თავადაც დააბოტებდნენ შეშინებული ქალების თვალწინ. ეს კი იმას ნიშნავდა, რომ ხელაშვილის განიარაღებასთან ერთად, მისი მოკვლაც იგეგმებოდა ხელოვნურად გამოწვეულ ჩხუბში, მაგრამ გაასწრო…
ლევანმა ფორა მისცა და მიხამაც ტყეში შეასწრო…
პაპაჩემი, გიგლა რაზიკაშვილი, ბაჩანას შვილი, 10 წლისა იყო მაშინ. ხშირად ჰყვებოდა ხოლმე ამ ამბავს. ჭიჭახევასკენ ხელს გაიშვერდა და იტყოდა: აქ იყო, აქ ატყრობდნენ თოფებსო, აქ დაადგნენ ბოლშევიკებიო.
თუმცა თამარმა, მიხას ქალიშვილმა, გიგლასგან ჩანაწერში 1968 წელს, სხვა ადგილი მიუთითა, მაგრამ ამას, ალბათ, დიდი მნიშვნელობა არც აქვს…
…,, გიორგობა იყო, ხან ერთ ოჯახში ვიკრიბებოდით, ხან – მეორეში. იმ დღეს ლუკაანთას ვიყავით, ლევანიც შინ იყო. მერე გორაზე გამოვიდნენ, მოლოდინაანთ სახლის ბოლოზე, ბექში, სანიშნო ქვაზე რაღაც იყო დაკრული, იმას ესროდნენ. მიხა ლევანს რაღაცას ელაპარაკებოდა, რაზე საუბრობდნენ არ გამიგონია. მერე ლევანს დაუძახეს: ახლა თქვენი ჯერია, ჩვენ ტყვია ვერ მივუყენეთ, იქნებ თქვენ მოახვედროთო. ლევანმა მიხას უთხრა: ჯერ შენ სცადე და მერე – მეო. მიხამ ესროლა და ჩამოაგდო, ზედაც გამოჩნდნენ ცხენოსნები ჭალაზე, ლუკაანთკენ შემობრუნდნენ. ბიჭები ლევანის სახლში შევიდნენ, ლევანი მილიციელებს მიეგება… რა ამბავია, რა სროლებია, ან ამდენი იარაღი რად გინდათ, არეულობა გვეგონა რომ მოვდიოდით, ეგ იარაღი სულ უნდა ჩამოგართვათო…
სახლში შეფარებულებს ყველაფერი ესმოდათ. მიხამ ტყვიები წამოყარა, თოფი ბუხარში დამალა და ასე გადაარჩინა, დანარჩენებმა კი ვერაფერი მოიფიქრეს. ამაობაში მილიციელებიც შევიდნენ. იარაღები ჩამოართვეს ყველას. მიხას მაუზერი ეკიდა წელზე, მეგობრის ნაჩუქარიაო. ჯაგნელიძე მოედავა: ,,შენ ვინა ხარ, თუ მთავრობის წინააღმდეგი არა ხარ ეგ იარაღი რად გინდაო, შენზე ხმები დადის, ხალხს აბუნტებს და უნდა დაგიჭიროთო.“
ლევანი გამოესარჩლა, ჯაგნელიძე გარეთ გამოიყვანა, თან მიხას ანიშნა, -წადი, თავს უშველეო…
სანამ ლევანმა ჯაგნელიძე შეიყოლია, მიხამ დამალული თოფი გამოიტანა და სახლს უკან ტყეში მიიმალა…“
ეს 1921 ის შემოდგომა იყო.
ზუსტად ერთ წელიწადში, 1922-ის შემოდგომაზე ლევანსაც დაადგნენ სამალავში, ზუსტად იცოდნენ ადგილსამყოფელი, მაგრამ მას აღარავინ დარჩა დამხმარე, მან ვერ გაასწრო…”