გენიოს ვაჟა-ფშაველას არაერთი შედევრი აქვს შექმნილი.
“სული ობლისა” – (ძველის-ძველი ამბავი) 1903 წელს არის დაწერილი და ნამდვილად განსაკუთრებულია:
“სული ობლისა”
(ძველის-ძველი ამბავი)
I
ყოფნა, სიცოცხლე ობლისა
ან კი რა მოსაგონია?!
გულს კაეშანი დაესხმის,
დაიღალება გონია.
უფალს ჩვენს გამოსაცდელად
საწყლობა მოუგონია:
ათასის ჯურის საწყალი,
ათასის ჯურის ვაება,
გულის საკლავი სურათი,
სცდილობს დათესოს ღვთაება…
ნეტავი იმას, ვინაცა
პირნათლად სოფლად იარა:
თავის ნაღვაწის ნაყოფი
საწყლებსაც გაუზიარა;
არავის ვნება არ მისცა,
გული არ დაუზიანა, –
მოყვასთ ნათელის ფიქრითა
ბნელეთი გაუმზიანა…
ნეტავი იმას, ვინაცა
სულით ამაღლდა, გადიდდა,
დათრგუნა გრძნობა დაბალი,
ცის კიდურამდე ავიდა,
პირნათლად, გულ-დასვენებით
ცივს სამარეში ჩავიდა.
ერის გლოვა და ტირილი
ბალიშად უდევს თავითა, –
ვერც სააქაო აშინებს,
ვერც საიქიო დავითა…
ნეტავი იმას, ვინაცა
მოძმისთვის თავი გასწირა –
მთელი თავისი სიცოცხლე
კეთილსა მსხვერპლად შასწირა…
ვინა ხართ, აბა, ასეთი,
გნახოთ, მეჩვენეთ თვალითა…
მე თქვენ თავს შემოგევლებით,
დავიწვი ცეცხლის ალითა!
სავსეა ჩვენი ცხოვრება
პირამდე ცოდვა-ბრალითა.
რა დიდი ასპარეზი გვაქვს
კეთილის საქმის სარგავი,
ბევრი ხრიოკი ალაგი,
შრომით და მადლით სარწყავი,
დამწიფებული იარა,
ნესტარით გამოსარწყავი.
ბევრია, ძალიან ბევრი,
მაგრამ ვინ არის მნახავი?!
ყველაც არ ნატრობს იმასა,
რომ მოკვდეს დაუძრახავი? –
უსაქმოდ კაციც არ ვარგა,
მხოლოდ ფიქრების მჩმახავი!..
II
იგი პატარა დაობლდა,
დარჩა უმწეო, ბეჩავი,
მშიერიც იყო, ტიტველიც,
ყველასთან გაუბედავი.
ხან ვისთან არის, ხან ვისთან,
ლუკმა პურისთვის მშრომელი,
როგორაც მცველი ეზოსი,
უკანასკნელი ცხოველი.
სხვების სამსახურს შესწირა
თავის ძალ-ღონე ყოველი;
ვერავის გული მოიგო,
ცრემლისავეა მთოველი.
საცა რამ წახდა სახლშია,
სუყველა იმას დაჰბრალდა,
ზოგი თუ მუჯლუგუნს სცემდა,
სხვა მუშტებს თავში ჩაჰკრავდა;
ბედიცა უწყალობელი
მხოლოდ იმისთვის დაბრმავდა.
დადის საწყალი კარ-და-კარ,
მოწყალებასა თხოულობს..
და უზიარებს ბეჩავებს,
რასაც ნათხოვარს შოულობს…
ერთხელ ძალიან დაფიქრდა,
რაკი ცხოვრება გაიგო
და მისი ყოფნა ამ სოფლად
ასეთი მწარე რად იყო.
ვერაფერი სთქვა ობოლმა,
მხოლოდ ტირილი დაიწყო:
„ღმერთო, ასეთი უიღბლო
რისათვის გამაჩინეო;
პატრონად, მანუგეშებლად
ვაება მომიჩინეო!
ღმერთო, ეს ლოცვა მისმინე,
ამის თხოვნასა ვბედავო:
მომკალი, მოვრჩე ტანჯვასა,
ნეტავ რა კეთილს ვხედავო!“
ძველი საყდარი იცოდა
სოფლის ნაპირას გოგომა.
ის იყო მისი სახლ-კარი,
უბინადრობის შემდგომა.
არ ეჭაშნიკათ ღამურებს
იქ ახლის სტუმრის შეხდომა.
რას გახდებოდენ საწყლები,
ამაო მტრობის მტვირთველნი,
თავის სამუდმო ბინაში
ობოლის ქალის მხილველნი?!
ვერაფერს, უმსგავსის ფრთებით
დასტრიალებდენ თავზედა:
ხან შიგნით დაფარფატებდენ,
ხან გაცვიოდენ კარზედა.
დღისით კი მიყუჩებულნი
ხმას ვერ იღებდენ შიშითა;
სოროში განისვენებდენ
თაგვ-ფრინველურის ჯიშითა.
აი, აქ გახდა ავადა
მწოლარე საყდრის ყურეში;
საიქიოდან დედის ხმა
ეწვეთებოდა ყურებში.
ცოტა ხანს იყო ავადა,
სული დალია დილითა.
სულ არაფერიც არ უთქვამს,
ხმაც არ დაუძრავ ვიშითა.
სიჩუმეს ჩვეული არი,
ობოლი იყო, იმითა.
მოკვდა, თვალები დახუჭა,
როგორც სიკვდილის წესია,
მისთვის ამ ქვეყნად არც პური
და არსად ღვარძლი სთესია.
ისიც გაჰქრა და გამქავრდა,
რაც ცოცხალს დაუკვნესია.
ლეშს წილად რა ჰხვდა უსულოს
ცხოველთ, კაცების ხელშია?
მაძიებელი არა ვარ,
არც ვიყავ თავის დღეშია…
მიწა ვართ, მაინც მიწა ვართ,
ბევრი აიღეთ, დაიღეთ,
მიწობას ვერ ავიცილებთ,
ათასჯერ ქრთამიც გაიღეთ!
სული მადარდებს მე, სული,
იმისი ყოფნა – თვისება, –
რა იქნა სული ობლისა,
წყეულებს დარჩათ იქნება?!
თუ ღმერთმა მისი შევრდომა
თავის კალთის ქვეშ ინება?
რა იქნა სული ობლისა,
ვსცნა ეს ფრიადა მწადიან;
საწყალთ სულები, ნეტავი,
სიკვდიდგე რასა სჩადიან?
მაწუხებს, ძლიერ მაწუხებს,
იმათკე მიჰქრის გონება.
ერთს, იქნებ, კიდეც ეწყინოს,
ვიცი, სხვას მოეწონება.
რატომ? აქ დატანჯულების
იქაც კარგია ღონება?..
კარგია განა, იფიქრეთ,
ვიცი, გჭირსთ თავის წონება,
ერთს ადგილს ნამონავარის
ორ-სამ ადგილას მონება?..
ვამბობ და კიდევაც ვიტყვი,
თუნდა დამიწყოთ გინება –
ნურავის გაგიკვირდებათ
ამ ამბის გამოჩინება.
III
სული ობლისა იმავ წამს
იქცა პატარა ჩიტადა,
ჩვენ რომ ჭივჭავებს ვეძახით,
სხდებიან ღობის პირადა.
იმათში გამოერია,
მოჰყვა იმათებრ ჟღურტულსა,
შეჰხარის იგი დობილებს,
იმათ უერთებს სულ-გულსა.
ჭივჭავთაც არ იუცხოვეს,
რა ჰხედვენ იმის ბუმბულსა,
ხმას იმათებურს და ზნესა,
წმინდა ჭივჭაურს ენასა, –
რისათვის უნდა უმტერონ,
ან ვინ დაუწყებს კბენასა?
იმათთან ერთად ისიცა
აქა-იქ ფრინავს ეზოში,
ჰკენკავს საკენკსა და დახტის
ჯავარიანი ქეჩოში.
დიდხანს არ დარჩა იმათში,
სხვა უბედობა ეწვია:
მესამეს დღესა ალალი
ჭივჭავებს ჩამოეტია.
ნურავის გაგიკვირდებათ,
საქმე რად მოხდა ესია:
სული ობლისა – ჭივჭავი
იმან წაიღო ტყეშია.
რა ექნა ან კი, თქვენვე სთქვით,
თუკი ჰშიოდა ლეშია?..
ეს მოხდა გაზაფხულზედა,
სწორედ აპრილის თვეშია.
წვიმდა და ნამი ანკარა
მწვანეს ბალახზე ცვიოდა,
ათასნაირი ყვავილი
დედამიწაზე ღვიოდა.
ხორცი გათავდა ჭივჭვისა,
სული კი არა კვდებოდა:
დამთხალი, დაღონებული
აქა-იქ ეხეტებოდა.
ჰაერად იყო ჰაერში,
სახე არ ებედებოდა.
ერთხელა ნახა, ჯაგის ძირს
რომ ია ამოსულიყო,
ციურის ანკარა ნამით
იგიცა გაბანულიყო.
მორჩილად თავი დაეღო,
არავის ებუტებოდა;
ჩაფრინდა იმის ფოთლებში,
გვირგვინში ეხუტებოდა.
თვითონაც, ხანმა არ განვლო,
მალედვე იქცა იადა –
ყვავილი იყო ლამაზი,
იცქირებოდა მშვიდადა.
გულში კი თავისი თავი
მიაჩნდა რადმე დიდადა.
ათასნაირი მწერები
თავს დაჰბრუნავენ იასა,
როგორაც ნაზირ-ვეზირნი
ვისმე დიდს მეფეს სვიანსა.
ელიან მისგან წყალობას,
რჩევას და სიტყვას ჭკვიანსა:
მოწყალე არი ყველასთვის,
არავის აძლევს ზიანსა.
IV
იქავე ტყეში, ბექობში,
სენაკი იყო ბერისა,
დღეს იქა სცხოვრობს მოხუცი,
მოძულე კაცთა მტერისა,
მავედრებელი ღვთისათვის
თავის ქვეყნის და ერისა.
მწირს ლოცვის შემდეგ უყვარდა
ტარება ტყეში, ველადა –
კეთილთა ფიქრთა საზდელად,
ბოროტთა დასაწველადა.
უყვარდა მწვანე ბალახი
და ყვავილები მეტადა.
დღეს იგი გამოსულიყო
მცენარეთ დასაკრეფადა.
არც სოკოს დაიწუნებდა,
თუ სადმე სარგოს ჰპოებდა…
ეს იყო მისი გართობა,
როცა კი მოიდროებდა.
ჰპოვა ეს იაც, მოსწყვიტა
და შეუერთა კონასა,
სადაც სხვანიცა მრავალნი
ხელთ ეპყრა უფლის მონასა.
ჰსუნავს მათ მწირი, შეჰხარის
ასეთ სიმდიდრის პოვნასა,
ვით ორმოცის წლის უძეო –
ლამაზის შვილის ყოლასა,
ან თუ ოცის წლის ჭაბუკი
სატრფოსთან ყოფნა-წოლასა.
ყვავილნი თურმე არიან
ბეჩავთ და ობოლთ სულები,
ამ ქვეყანაში ტანჯულნი,
უმწეო, დაკარგულები.
ეს იმავე წუთს გამოჩნდა,
რა ყვავილთ ერთად გულები
შეაწებეს და შეჰყარეს
დამწვარი, დადაგულები.
ბედმა შეჰყარა ერთადა
დღეს თაიგულში რგულები.
მოჰყვა და ყველამ იუბნა
ვისაც რა გადაჰხედოდა:
ყველასაც სიცოცხლის დროსა
უბედურება სწვეოდა.
ია – ენძელას, ლუსუმა
ორივეს გადაჰხვეოდა.
ასმა ისა სთქვა, რაც ერთმა,
თავის სიცოცხლის, ბედისა;
არავის ეგრძნო იმათგანს
ერთს წამს ალერსი დედისა,
ცრემლები ხშირად სდენოდათ,
შეზავებული კვნესითა.
გული დადნაო, – ამბობდენ, –
ნაღვლის და ჭირის ლესითა.
დღეც მათ ჰქცეოდათ ღამედა,
ძირს ღრმად გადგმულის ფესვითა.
თავით ბოლომდე სიცოცხლე
მათ გაეტარათ მწარედა,
ეცოცხლათ, თუმცა ამაოდ,
საწყალთ საწუთროს გარეთა.
ამას ჩიოდენ ყველანი,
თანაც დაჰკიდეს თავები,
დადუმდნენ, ჰგრძნობენ რაღაცას,
ფიქრები მოსდით შავები, –
სიცოცხლეს ეთხოვებიან,
იგრძნეს სიკვდილის ბრჯღალები.
უჭკნებათ სახე ლამაზი
და ეხოცებათ თვალები.
დაჰკიდეს უსიცოცხლოდა
გიშრის და ქარვის კავები…
რომელი ერთი ვიტიროთ,
ბევრია შესაბრალები!
მწირმა წადილი ისრულა,
მალე დაბრუნდა ბინაში
და მოათავსა ყვავილნი
კოშის მსგავსს რასმე მინაში.
და როცა ლოცვანს კითხულობს,
შეაჩერდება ყვავილთა,
იმათ სიტურფეს ადარებს
ცა-ხმელთა გამგის წადილთა.
და სული მისი ამ ცქერით
შემრგოს ჰპოებდა საზრდოსა,
შესთხოვდა უფალს ცრემლითა –
ტანჯულს ქვეყანას არგოსა;
არავის სული წაწყმიდოს,
არავის მისცეს ზარალი
და მწირსაც ქვეყნის საშველად
სწორე გზა ჰქონდეს სავალი;
რომ ღმერთმა ძღვნადა მიიღოს
მისი ქვეყნისთვის მუდარა
და თვითაც ცხონდეს სულითა,
მის მეტი არა უნდა რა.
ამასა სთხოვდა უფალსა
იგი მხურვალედ მუდამა, –
ის თქვენ განსაჯეთ, მის თხოვნა
როგორ მიიღო უფალმა…
V
მალედვე დაჭკნენ ყვავილნი,
მიმოიფანტნენ ველადა;
მეორე გაზაფხულამდე
იქცნენ სხვა-და-სხვა მწერადა.
ზოგებმა იწყეს ტანტალი
ჰაერში ნაცარ-მტვერადა.
იმ ჩვენის ობლის სული კი
იქცა პეპელად ჭრელადა.
აქა-იქ დაციალობდა
იგი ტყე-ველად ნელადა,
ბრმათ უჩნევარი, თვალ-ხილულთ
გულისა დასაწველადა.
ქარმა დაჰბერა ძლიერმა
და თან წაიღო პეპელა,
მსუბუქად მიათამაშებს,
მის ზიდვა როდი ეძნელა!
იმ სახლის კარზე მიაგდო,
სად მსახურობდა ერთხელა
ადამიანის სახითა,
ნამტირალევი ბევრჯელა.
დიდის სიმდიდრის მფლობელი
იყო ამ სახლის პატრონი.
ცოლ-შვილით გამხვივნებული,
ყმა და მამულის პატრონი.
ბედნიერადა სცხოვრობდა
იგი ცოლით და შვილითა,
ალაღებს იგი ოჯახსა
მუდამ ალერსით ტკბილითა…
სახლიდან საკრავებისა
დიდი ზრიალი ისმოდა,
ამ ხმაზე დიდი სრა-სახლი
ლიბო-ჭერითურთ იძვროდა,
ლხინი და ჟივილ-ხივილი
ენით არ გამოითქმოდა.
მშობლებს გვერდს ესხა შვილები,
იმათ ცქერითა თვრებოდენ.
სტუმრებიც ღვინით დამთვრალნი,
ტკბილს სიმღერებსა მღეროდენ.
ჰშურს ჩვენს პეპელას მათ ლხინი,
თითქოს ჰსურს შური ეძიოს.
მაგრამ საით და როგორა
სუსტი საწადელს ეწიოს?!
დაციალობდა ოთახში,
ფანჯრის შუშებზე ცოცავდა,
არცავის სწყევლის საწყალი
და არცავისა ჰლოცავდა.
სანთელსაც გაეთამაშა,
ზედ შეიტრუსა ფრთებია.
ვიღამაც წკიპურტი დაჰკრა,
სთქვა: „მოკვდი, რაკი ჰკვდებია!“
და მოკვდა კიდეც იმავ წამს…
რა ცოტა სული სდებია…
VI
პეპელა დღეს ტრედად იქცა,
კიდეც უყვარდა ტრედობა:
დაფრინავს უდარდელადა,
ობლობა როდი ეტყობა.
ხნულებშიც ბევრი იფრინა,
ხშირს ჭალებშიაც დვრინავდა,
ჰხედავს, რომ ერთიც სხვა ტრედიც
მის ახლო-მახლო ფრინავდა.
თვალს არ აშორებს, თან დასდევს,
არ უნდა თვალით გაუშვას.
ტრედს ტრედთან მეგობრობითა
ან რა ევნება, რა უშავს?!
იდროვა, გვერდით დაუჯდა,
თან საუბარი გაუბა:
უამბობს ამ მთის, იმ მთისას,
გული, გონება დაუბა,
და ბოლოს ტკბილმა ენითა
ეს ჩვენი ტრედიც აუბნა…
გადაეხვია კიდეცა,
ნისკარტს ნისკარტზე უსვამდა,
მშვიდის თვალების სიწმინდეს
იგი თვალებში უსხამდა:
„შენ ჩემი შვილი ჰყოფილხარ,
ობლად რომ დამრჩი, სოფიო:
ბევრი დაგაკელ ალერსი,
როს ვიყავ ავადმყოფიო;
შვილო, ვერც პური გაჭამე,
ვერც მოგიხარშე ლობიო.
შენ გენაცვალოს დედაი,
აქ საით შემხვდი, საითო?
მე ხომ შენ აღარ გაგწირავ
ჩემის ცოცხალის თავითო.
ოჰ, ღმერთო, მადლობა შენთვის,
თუ დაგინახე თვალითო!“
შვილი ხომ ვიცით რაც არი,
დედაც ობლობით ზრდილია.
ერთის წერისა გამოდგა
ორივე დედა-შვილია.
მოჭარბებულმა გრძნობამა
გული დაულბო დედასა.
დასუსტდა, მოსწყდა ხიდანა.
შვილი რა ამას ჰხედავსა,
ნისკარტით წყალსა უზიდავს,
გულ-მკერდზე ასხამს მტირალი…
საით სად იყო წყეული
იქ მარჯვეს გამომზირალი
ქორი, რომ დროს შერჩევითა
ეცა და შვილი წაიღო.
გვერდით აღარ ჰყავ წილ-ხვედრი,
დედამ რომ თავი აიღო.
ქორმა კი იმისი შვილი
სწორედ ნაცარ-მტვრად გაიღო.
ბუმბული ცაში გაგზავნა,
ზღვა და ხმელეთზე გაფინა
და სისხლიც მრავალ-ტანჯულსა
უწყალოდ ბევრი ადინა.
სისხლი ტრედისა მკვნესარი,
რაც კი მიწაზე დავიდა,
შუა გაჰკვეთა სამყარო,
მეორეს მხარეს გავიდა.
ქორი მაძღარი ჰაერში
გაფრინდა, ცურვით წავიდა.
VII
სული ობლისა ტირილით
ქვეყნის სივრცეში სცურავდა,
არცა ვინ ტანთა ჩააცვა,
არც ვინ რას თავზე ჰხურავდა;
მზე ასხივოსნებს დღისითა,
ღამით წყვდიადი ჰბურავდა.
მიდ-მოდის დაუდეგარად,
თვალთაგან ცრემლი სდიოდა.
დაეძებს თავშესაფარსა
უშიშარს, გაუტეხელსა,
სიკვდილის მიუკარებელს,
ჯან-ღონით გაუცვეთელსა,
სად ჰპოებს ასეთს ბინასა,
ტურფას, ფას-დაუდებელსა?!..
სუყველა ეადვილება
ცხოვრება-შაუგნებელსა!
მან საიმედო ბინადა
იპოვნა მუხა ერთია,
იქ დაბინავდა, მფარველად
ცით მოიწვია ღმერთია.
კაცისა ხელმა ანგარმა
მითც არ დაინდო იგია:
მუხას მიუხდა ცულითა
ვიღაცა ერთი გიგია.
მუხა მოსჭრა და დაკაფა,
წვრილ-წვრილ ნაჭრებად დააწყო,
ობლისა სულმა საწყალმა
ხვეწნით ვეღარა გააწყო.
განშორდა მასაც, მოუნდა
ისევ აქა-იქ ტანტალი.
ბევრს სხვას ეწვია მცენარეს,
ბევრს ცხოვლად იქცა საწყალი,
მაგრამ ყოველგან ჰმუსრავდა
ხელი კაცისა მსახვრალი.
ცასღა მიაპყრო დღეს თვალი
ქვეყნად ცხოვრების მნატვრელმა,
იქ სთხოვა დაბინავება
ღმერთს, აქ სიმწარის მნახველმა.
უსმინა ობოლს ვედრება
ცა და ხმელეთის გამჩენმა:
აქცია შუქურ-ვარსკვლავად,
დააბინავა ცაზედა.
გულში სიამეს გვინერგავს,
როცა დაგვცქერის თავზედა.
არავინ ჰლანძღავს, არცა სცემს,
არც ვინ გააგდებს კარზედა.
დილ-დილ ამოდის ბრწყინვალედ,
სხივებს დააფრქვევს მთაზედა,
წამსვლელს ეძახის ციდანა,
დროა გაუდგეს გზაზედა,
მუშას – წამოდგეს ფეხზედა,
გალესოს მკლავი მშრომელი,
თუ უნდა ქვეყნად იცხოვროს,
შეიქმნას ბედის მპოვნელი,
არ დადიოდეს კარ-და-კარ
ლუკმა პურისა მთხოვნელი.
თან ჰხედავს – ცისა სივრცეში
ბრწყინავენ ვარსკვლავთ გუნდები,
იცის ისიც, რომ ისინი
არიან ობოლთ სულები,
ხმელეთზე ყოფნით ტანჯულნი,
დამწვარნი, დადაგულები,
და ღვთის ბრძანებით, როგორც თვით,
ცის მკერდზე გადმორგულები.
ერთსა სცნობს ზურგში ვარსკვლავსა,
იმას ზედ ალევს თვალებსა,
სახე კი ვერ დაუნახა,
ვერ ჰპოებს იმდენს ძალებსა.
იწევს იმისკე, სწადიან
გაუსწროს, სახე უნახოს,
სცდილობს, ჯან-ღონით იწურვის,
იმას გზა გადაულახოს,
მაგრამ ვერ შესძლო ვერა გზით,
მხოლოდ მისძახის ტირილით,
ამით ისრულებს საწადელს,
აუსრულებელს სირბილით:
„დაიცა, დედავ, დაიცა,
საით მიმირბი, სადაო?
ვითომ ერთ-ურთი გვიყვარდა,
არა გვქონდა-რა სადაო?
რატომ პირს ჩემკე არ იზამ,
რად მომიძულე, რადაო?!“
ვინ არი?.. რა ვარსკვლავია?
ის არი ხარი-პარია,
შვილის ძებნაში დედამა
გაცვითა მთა და ბარია –
და ახლა ცაში წავიდა,
იქაც სდის ცრემლის ღვარია.
დადის, დაეძებს იგი შვილს,
შვილი კი ზურგში მისძახის,
მაგრამ ვერაფერს აგონებს,
დანატრებული მის სახის.
დადიან ასე ცაზედა,
ერთი მეორეს ტირისა;
დედა წინ-და-წინ დაჩნდება,
დარდი დიდი აქვს შვილისა,
შვილი იღვიძებს გვიანა,
ხანი რა დგება დილისა,
დაედევნება დედასა,
შეყრის მსურველი იმისა.
კაცნი ვადევნებთ მხოლოდ თვალს
იმათ სვლას, იმათ დენასა.
თვალითა ვხედავთ, ვერ კი ვცნობთ
ჩვენ ერთმანერთის ენასა.
ერთია შუქურ-ვარსკვლავი,
მეორე – ხარი-პარია,
ამ ქვეყნად დატანჯულებსა
იქაც ყოფნა აქვთ მწარია.
გული მით უფრო უკვდებათ,
რომ ჰხედვენ მზეს და მთვარესა,
როგორ სწყალობენ ერთმანეთს
და ამშვენებენ არესა.
ერთ-ურთს პირდაპირ უცქერენ,
საცა ვლენ ყოველ მხარესა,
იციან, რომ მზე დედაა
და მთვარე მისი შვილია,
მთვარესა მკვდარსა აცოცხლებს
დედის ნაძღვნევი სხივია;
მზესაც ის ჰმატებს ძალასა,
რომ არ ეკარგვის ამაგი…
ღვთისგანც ხელ-შეუხებია
მათი სამკვიდრო ალაგი!..”