ირაკლი (შმაგი) დოლიძე საოცარი ბიჭია საოცარი თავგადასავლით. ეს ის ბიჭია, 9 აპრილს რუსთაველის გამზირზე რუსულ ტანკს ჯოხს რომ ურტყამს, უკან დაიხიეთო, ეს ის ბიჭია, 9 აპრილის ღამეს საქართველოს პარტიარქი ილია მეორე რომ გაიყვანა მიტინგიდან…
მის საოცარ ამბავს კი მწერალი ნაირა გელაშვილი გიამბობთ წერილში “შმაგი”, რომელიც 1989 წელს დაიწერა:
“ეს ფეთქებადი, თითქმის შემაშინებელი სახელი ერქვა ირაკლი დოლიძეს.
მე მას კარგად არ ვიცნობდი. უბრალოდ, ხშირად ვხედავდი: ჩემს სამსახურში („მთარგმნელთა კოლეგიაში“), უნივერსიტეტის ეზოში, სტუდენტებში, მიტინგებზე, დემონსტრაციებზე…
(მაგრამ არსებობენ იმდენად მკვეთრი ადამიანები, რომლებზედაც ყველას ჰგონია, რომ კარგად იცნობს მათ).
პირველად ვეებერთელა დროშასთან ერთად დავინახე, რომელიც რატომღაც ჩვენი სამსახურის შენობაში შემოიტანა, დადიანის N2-ში. ძლივს გაატია ვიწრო, დაბზარულ კორიდორში. მერე მორყეული და ჩამოსაქცევად გამზადებული კიბით მეორე სართულზე ამოიტანა (ჩვენი სამსახურის შენობა – დასანგრევად გამზადებული სახელმწიფოს სიმბოლოა ფილმში „ცისფერი მთები“). აქ ბევრი მეგობარი ჰყავდა. ყველაზე მეტად კი ზურაბ ჭავჭავაძესთან ახლობლობდა, რომელსაც „კნიაზს“ ეძახდა.
მერეც სულ დროშასთან ერთად ვხედავდი, წმინდა გიორგის დროშასთან ერთად.
რატომღაც თვალწინ სულ ჯაჭვისპერანგიანი მედგა, არ ვიცი, როდესმე მართლა ეცვა რაღაც ამის მსგავსი, ის ჩამრჩა მეხსიერებაში, თუ მთლიანად ჩემი წარმოსახვისგანაა მოქსოვილი მისი ეს რკინის საფარ ველი …
ერთ ადგილას გაჩერებული არ დამინახავს. ჩემს ხსოვნაში მას რაღაც მძაფრი მოძრაობა ახლავს მოუშორებლივ: რაღაც გაქანება: კი არ დადიოდა – დაექანებოდა.
საერთოდ, როცა ბავშვებს ასეთი მოძრაობები აქვთ, იძაბები – ყველგან ხომ ფათერაკია განაბული.
მისგან შემაშინებლად მოიფრქვეოდა – ვერდაოკებული ენერგია, მხრებგანიერ, ღონიერ სხეულს ერთ ადგილას რომ არ აყენებდა და ნიადაგ გასტყორცნიდა ხოლმე სადღაც უსწრაფესი, გაუფრთხილებელი მოძრაობით. და ბავშვურ სახეზეც გამომეტყველება ისე თრთოდა და იცვლებოდა, როგორც ტბის წყალი ქრიშხალში, სადაც ირეკლება ცა, მწვერვალები, აზრიალებული ხეები და შავი ღრუბლები; სიცილი, ხმამაღლა ლაპარაკი, სიცილი, სევდის ტალღა, წამიერი ჩაფიქრება, უეცარი სინაზე – სწრაფად გადავლილი ფერმკრთალ ტუჩებზე, წამოხტომა, მკლავების ძლიერი, უმიზნო მოძრაობა… ვერმოსახელთებელი მისი სახე…
ისევ და ისევ ერთ სურათად იკვრება ჩემს ხსოვნაში ვეება დროშის ფრიალი, ჯაჭვის პერანგი, ხელების, სხეულის მძაფრი მოძრაობა და სახელი: „შმაგი“… და ამ დროს წარმოსახვა ჯიუტად ეზიდება ჩვენი ბოლო ორი, საბედისწეროდ არეულ-გადარეული წელიწადის აკომპანიმენტს: „შავლეგ, შენი შავი ჩოხა შავლეგოოო…“, „კნიაზთან“ – ზურაბ ჭავჭავაძესთან მის ოთახში იკეტებოდა და ამ სიმღერას ასწავლიდა… ისხდნენ ხოლმე და მღეროდნენ, სულ თვალები უბრწყინავდათ… „შავლეგ, შენი შავი ჩოხა, შავლეგოო… სისხლში გაგიხამებია, შავლეგოო…“.
აკი ეს სიმღერა-გოდება დაემგზავრა ამოძრავებული ახალგაზრდების სწრაფ ნაკადებს, სადაც შმაგი, თითქოს მდინარეს აღმა მიაპობსო, მხრების ისეთი მოძრაობით მიექანებოდა.
ეს გადარეული მოძრაობა, ეს წრიალი, მოუსვენრობა, გაჭრა, ხეტიალი, მიწყდომ-მოწყდომა – როგორ ხშირად მიანიშნებს ხოლმე, რომ ჩქარობს ადამიანი, ჩქარობს მოასწროს ყველაფერი, მთელი სიმძაფრე და სისავსე ყოფიერებისა ერთბაშად შთანთქას, ჩაიქციოს თავის არსებაში… და როგორ დატივტივებს ამ სისწრაფის შმაგ ტალღებზე ადრეული სიკვდილის ხელებგამოწვდილი აჩრდილი.
და როგორც მერე მისი ნაწერებიდან შევიტყვეთ – სიკვდილზეც ხშირად ფიქრობდა და ფიქრობდა მძაფრად…
ხეტიალი, წერა, სიმღერა, სმა, დაკვრა, ცეკვა, მიტინგებზე, დემონსტრაციებზე ბობოქრობა, დაძახილები. უნდა დაეწვა, სწრაფად დაეხარჯა ის ძალღონე, რაც ზომიერი სიცოცხლის ას წელიწადს გასწვდებოდა… ერთხელ შევესწარი მოსაუბრეს: სპიტაკის მიწისძვრის მძიმე შთაბეჭდილებებზე ჰყვებოდა, სადაც მაშინვე „გაექანა“ მისახმარებლად.
ერთ ადგილას მშვიდად გაჩერებული არ მინახავს-მეთქი…
მაგრამ თავისი სიცოცხლის ბოლო წუთებში ის თურმე იდგა: ღამით, წვიმაში, უკაცრიელი ქუჩის პირას. იდგა და ელოდა.
მოტეხილი ფეხი უკვე უხორცდებოდა, ე.ი. მისი სისწრაფე და მოძრაობა გადატანილი ფათერაკით შეფერხებული იყო: ყავარჯენს ეყრდნობოდა.
და – აი, მთელი მისი არსებობის სიშმაგე და ენერგია მის ბედისწერაში გადაინთხა. თითქოს არც ერთი წუთით არ შეიძლებოდა მისი მოსვენება. მისი სისწრაფე მისმა ბედისწერამ მიითვისა და შეახეთქა…
„მანქანა ისეთი სისწრაფით მოჰქროდა, მფრინავი თეფში მეგონაო,“ – უთქვამს ერთ შემსწრეს.
მისკენ მიჰქროდა. ის კი რკინის სვეტთან იდგა და ელოდა: მშვიდად, მისმა სიცოცხლემ გამოკვება მისი სიკვდილი. მისი სახელი მიიტაცა მისმა სიკვდილმა: უფრო შმაგი და მძვინვარე სიკვდილი ძნელი წარმოსადგენია;
კუბო არ აუხდიათ.
ერთი კვირის შემდეგ, 13 ოქტომბერს მერაბ კოსტავა დაიღუპა ავტოკატასტროფაში.
და ნელ-ნელა ჩემს წარმოსახვაში, შმაგი მერაბს დაუკავშირდა: ისე მიუახლოვდა მერაბს, ისე მიეკრა და მიეტყუპა, თითქოს შვილი ყოფილიყოს მისი, ან უმცროსი ძმა. მერე კი მივხვდი: შმაგი მერაბად იქცა, ოცი წლის მერაბად – ოღონდ უფრო ლაღი იყო შმაგი, უფრო ლაღი, ვიდრე შეიძლებოდა მერაბი ყოფილიყო მის ასაკში.
და როცა ვცდილობ სიტყვებით ავხსნა მათი სიახლოვის განცდა, რაც გულისთვის უსიტყვოდ და თავისთავად გასაგებია – ეს სიტყვები მოტივტივებენ:
რაინდი, მეომარი, მედგარი, ჯიქური, სიმძაფრე, ტემპერამენტი, შეუპოვრობა, პირდაპირობა, და… – ახლაც გული მეკუმშება – ბავშვურობა, სიალალე – და… დაუცველობა. რაღაც ჩუმი სისაწყლე… ფარულად გამკრთალი ღიმილის სევდიან და ნაზ ხაზში – ფერმკრთალ ტუჩებზე და გაუჩინარებული წამსვე კაცური იერის მკაცრი საფარველით, განიერი მხრების თავზე.
და ისევ სიტყვები, რომლებიც ერთ წრეში, ერთ ხილვაში აქცევენ მათ: შმაგი – წმინდა და ცეცხლოვანი ბიჭურობა.
მერაბი – წმინდა და ცეცხლოვანი მამაკაცურობა.
ელვარე ბიჭი. ელვარე კაცი.
აი, სულის ეს, დღეს უიშვიათესი გამოვლინება – ჭაბუკსა და კაცში გამთლიანებული – წავიდა ჩვენგან.
თითქოს, ე.ი. ჩემთვის: შმაგი თავისი ვერმიღწეული სიჭარმაგით, მერაბი თავისი გარდასული სიყმაწვილით ერთ ცხოვრებად იქცა… და გაგვშორდა.
შეიძლება სულები აბჯროსან მეომრებად წარმოვიდგინოთ?
მიქაელ – მთავარანგელოზი? ზეციური მხედრობა? მაშინ ეს ორი იქ არის.
მაგრამ, როგორც ეს ერთ ლექსშია: „სული უცნაური იქ აღარ შეიცავს საოცარ გულს?“ გულდაწყვეტისა და ტკივილის სხივი ზოგჯერ იქაც ხომ არ გაუკრთებათ ხოლმე ბავშვურად მიმნდობ, დაუცველ იერზე?
თუ პიროვნება არ ქრება სამყაროში, მაშინ ალბათ არც იერი უნდა გაქრეს. შმაგის იერი დიდხანს დარჩება თბილისის მძიმე და გამოუთქმელ ატმოსფეროში. და ალბათ, არა მხოლოდ აქ.
პ.ს. 21 დეკემბერს ზურაბ ჭავჭავაძემაც დალია სული. უკანასკნელმა, ვისაც პოლიტიკაში რაინდი შეიძლებოდა წოდებოდა. მათ სამივეს სწორედ ეს წოდება და სასტიკი ბედისწერა აერთიანებდა.
პ.ს.
წელიწადი მიილია.
ღამეა.
მე ვწერ.
ჩემი 14 წლის გოგონა თავის ოთახში წევს და სასოებით ნაშოვნ მაგნიტოფირს ისმენს: შმაგი უკრავს ფორტეპიანოზე: სწრაფად, რიტმულად, ძლიერად და ოდნავ ჩახლეჩილი, დაბალი ხმით დაძაბულად, ხარბად, ვნებიანად მღერის: სიყვარულზე. ცალკეული სიტყვები აღწევენ ჩემამდე.
„ამ ცხოვრებას ვერ გავუგე ვერაფერი“, „დატრიალდება ბედის ბორბალი“, „მაპატიონ ქალებმა“, … მერე უსიტყვო, ნაზი, ჰაეროვანი მუსიკა – ფორტეპიანოს მსუბუქი აკორდები – ეს მისი ფარული, ალბათ ვერგამხელილი სინაზე.
მე ვიცი, ახლა ჩემი შვილი ტირის. ის კარგად იცნობდა შმაგის. მისი მეგობრებიც იცნობდნენ. ისინიც ტიროდნენ: „ჩემო შმაგი“ – აღმოხდა მაშინ, იმ დღეებში, ერთ მათგანს.
მათი ცრემლები ეღვრება იმას, ვისაც დღედაღამ ძველებური მოლოდინით ელიან გოგონები და ქალიშვილები – რაინდს, იმას, ვინც მათთან (როგორც რილკეს ერთ ლექსშია): გრიგალივით უნდა მოვიდეს, და ვინც ცხოვრებაში აღარ და აღარ მოდის. აქ სიკვდილი ვთქვით, სხვა დროს კი, არ ვიცი, არა (ან დაღლილები ვართ ამის ცოდნით): რატომ არ მოდიან ისინი მომლოდინე გოგონებთან ან ლოდინით დაღლილ ქალებთან – მათი „განუკურნელი ლოცვით“ ავსებულ კოშკებში.
კიდევ ერთი მინაწერი: წელიწადი გავიდა ირაკლი დოლიძის სიკვდილიდან და… ამ აღრეულ ქვეყანას ერთმანეთის მიყოლებაზე განერიდნენ დათო კვიტაიშვილი, ირაკლი დოჩანაშვილი, ირაკლი ანთელავა. დათო კვიტაიშვილმა და ირაკლი ანთელავამ აქაურობას ვეღარ გაუძლეს, ისევე როგორც თავის დროზე მერაბის ვაჟმა – ირაკლი კოსტავამ… ულამაზესი ირაკლი დოჩანაშვილი უაზრო შემთხვევას ემსხვერპლა. და ყველა ამ ბიჭზე როცა ვფიქრობ (რომლებიც სრულიად დაუცველები აღმოჩნდნენ საკუთარი თავისა თუ ბედისწერისგან) და როცა მინდა ვინმეს, ვინც მათ არ იცნობდა, ავუხსნა, როგორები იყვნენ ისინი, ერთი დიდი პოეტის სიტყვები მახსენდება: „დედამიწაზე ცივი ღამე იბატონებდა, ღმერთები ასეთ ჭაბუკებს რომ არ გვიგზავნიდნენ“. მაგრამ რატომ მიდიან ისინი ასე მალე ამ ქვეყნიდან, რომლის ღამესაც ძალიან ბევრი ვარსკვლავი სჭირდება? ჩვენ მუდამ დავიტანჯებით ამ შეკითხვით, როგორც ბევრი დიდი სული დატანჯულა დედამიწაზე.”