– სამშობლოზე ფიქრის მასწავლებელი – ასე უწოდებს მწერალ აკაკი ბაქრაძეს მისი კოლეგა დავით შემოქმედელი და მის უდიდეს მისიაზე საუბრობს:
“ის ჩემი ცხოვრების მასწავლებელი და უფროსი მეგობარი იყო. წლების განმავლობაში სრულიად საქართველოს რუსთაველის საზოგადოების პრეზიდენტი გახლდათ.
პატივს მივაგებ ამ წერილით…
სამშობლოზე ფიქრის მასწავლებელი
მიიწურა XX საუკუნე. ამ ეპოქის გამორჩეული პიროვნებების როლისა და ღვაწლის განსაზღვრა XXI საუკუნის პრეროგატივაა. ბოლო ათწლეულის ქაოსურ-უსახურ პერიოდს თუ არ ჩავთვლით, გასული საუკუნე ქათველი ერისთვის ეროვნულ-სახელმწიფოებრივი თვითმყობადობის დაკარგვითა და სოციალიზმის „მშენებლობის“ ნიშნით წარიმართა. საქართველოს უმთავრესი ამოცანა ამ ორი ურჩხულისაგან თავის დახსნა გახლდათ. ქვეყანა ერთდროულად იმპერიის მონობისა და სოციალიზმის უღლისაგან ითხოვდა გათავისუფლებას. რევოლუციური რეფორმებისა და კატაკლიზმების ნაცვლად, აუცილებლობას წარმოადგენდა ცნობიერების გარდატეხა, რაც ჩეკისტურ-ათეისტურ პერიოდში თითქმის შეუძლებელი იყო,რაკიღა მკაცრად ბატონობდა კომუნისტური იდეოლოგია. თავისუფლებასა და სამშობლოზე, როგორც უზენაეს იდეალზე ფიქრი, ახალი ეროვნული ცნობიერების დამკვიდრება – აი, ამოცანა, რომელსაც სწორედ იმ უმძიმეს პერიოდში ემსახურებოდა აკაკი ბაქრაძე თავისი მრავალმხრივი მოღვაწეობით.
მართლაც, მრავალფეროვანი იყო მისი ინტერესთა სფერო (ისტორია, პოლიტიკა, ლიტერატურათმცოდნეობა, კრიტიკა და პუბლიცისტიკა, დოკუმენტური პროზა, კინო და თეატრი). მისთვის, როგორც საზოგადო მოღვაწისათვის, ზემოთ ნახსენები უმნიშვნელოვანესი სფეროები ფიქრისა და აზროვნების ძირითადი ღერძი აღმოჩნდა. ეს იყო უდიდესი მისია, გნებავთ, ისტორიული ტვირთი, რომელიც დიდ პიროვნულ გამბედაობასთან ერთად, დიდ სიბრძნესა და მომავლის წინასწარმეტყველებასაც გულისხმობდა. იგი ცდილობდა, ქართველი ერი გამოეყვანა ილუზიურ-ჰალუცინაციური აზროვნებისაგან, ანუ პირისპირ დაეყენებინა ინდივიდი და სინამდვილე. რეალურად, ქვეყანაში ორი იდეოლოგია არსებობდა: ერთი – გაბატონებული სახელისუფლო-კომუნისტური და მეორე, დისიდენტური, ეროვნული და ზოგადსაკაცობრიო ღირებულებების მატარებელი, რასაც თავისი წიგნებით, ლექციებითა და საზოგადოებრივი მოღვაწეობით აკაკი ბაქრაძე ამკვიდრებდა.
ცალკე აღნიშვნის ღირსია საქართველოში დიდ ეროვნულ ტალღად მოდებული მისი საგანმანათლებლო-სალექციო საქმიანობა. უნივერსიტეტში ივანე ჯავახიშვილის თანამოაზრეთა გუნდის განადგურების შემდეგ – აკაკი ბაქრაძის მოღვაწეობა იყო ამ შეწყვეტილი გზის განგრძობა,თუმცა იგი დიდ რისკსაც შეიცავდა. თუნდაც იმის გახსენება რად ღირს, რომ რუსთაველის თეატრის მსოფლიო სახელის დამკვიდრებაში მისი ღვაწლი განუზომლად დიდია.
ოთხმოციანი წლების ბოლოს საქართველოში ნაციონალურ-რომანტიკული მოძრაობა ზენიტს აღწევს. ხალხს საერო ავტორიტეტად მიჩნეულ სულ რამდენიმე პიროვნებისაკენ მიუპყრია მზერა. მათ შორის უპირველესი აკაკი ბაქრაძეა. თავისუფალი საქართველოსთვის ბრძოლაში დამაშვრალ ერისკაცთა შორის მომდევნო საუკუნეებში უპირველესად სწორედ აკაკი ბაქრაძეს გაიხსენებენ, როგორც მონობაში ჩაძინებული ეროვნული ცნობიერების გამომღვიძებელსა და სამშობლოზე ფიქრის მასწავლებელს.
იმ დროს, როდესაც ობივატელური ფსიქოლოგიის მქონე, მკაცრად ანგაჟირებული ინტელიგენცია ხელისუფლებასთან ჰარმონიულ თანაარსებობას არჩევდა, აკაკი ბაქრაძე თავისი „მკვახე შეძახილით“ საზოგადოებას ზნეობრივი ორიენტირებისაკენ მიახედებდა. ქვეყანაში, სადაც სულიერი ღირებულებანი გაუფასურდა, უმთავრესი იყო ზნეობრივი პრობლემა და ამიტომაც მან, თავისუფლების იდეასთან ერთად, სწორედ ზნეობრიობის საკითხი დასახა ერის სასიცოცხლო პირობად. მისთვის უმთავრესი ნებისმიერი მოვლენის თუ პროცესის ანალიზისას იყო მიზეზობრივი არსი და არა საბოლოო შედეგი. ერთ-ერთ წერილში პატიოსნების შესახებ იგი წერდა: „საშიში ქურდობა კი არ არის, არამედ საშიშია ქურდისადმი პატივისცემის გრძნობის გაჩენა“.
ჩვენს საზოგადოებაში განვითარებული ეს საშიში ტენდენცია წინასწარმეტყველურად ახდენილი დღევანდელი სინამდვილეა. მართლაც, ყველაზე სამართლებრივ, განვითარებულ ქვეყნებშიც კი მოიძებნებიან უზნეო, დამნაშავე ელემენტები, მაგრამ ის, რაც ჩვენს სინამდვილეში ხდება, რომ კრიმინალური საზოგადოება ხელისუფლების თითქმის ყველა სფერში არის შემძვრალი, ფართოდ რეკლამირებული, აღიარებული და პატივდებული, მართლაცდა, საგანგაშო, შეშფოთებული მოვლენაა. აკაკი ბაქრაძე გრძნობდა: თუ სრულად არ იქნებოდა შეცნობილი, რანი ვართ და ის რეალობა, რომელშიც ვიმყოფებით, მაშინ ვერც გარე მტერს შევიცნობდითთ და ვერც იმ საშიშროებას, რომელიც ქვეყანას ელოდებოდა. მწერლის თითქმის მთელი შემოქმედებითი ნაღვაწი დღეს უკვე ქრესტომათიულ მნიშვნელობას იძენს და ქართველი მკითხველისათვის სამაგიდო წიგნებად იქცა.
აკაკი ბაქრაძის ყოველდღიური სჯისა და ფიქრის საგანი იყო, როგორმე ეპოვა ქართველი ერის შინაგანი, ბუნებრივი განვითარების გზა. მიეგნო იმ ძირითადისათვის, რაც ქვეყნის სამომავლო ორიენტირებს განაპირობებდა. უდიდესი ინდოელი მოაზროვნე ვივეკანანდა ამბობს: „ყოველ ერს, ისევე როგორც ცალკეულ ადამიანს, სიცოცხლის საფუძვლად უდევს ერთადერთი თემა, ცენტრალური ბგერა, რომლის გარშემო ჰარმონიის ყველა დანარჩენი ბგერა იკრიბება, თუკი ერი მას უკუაგდებს, იგი უკუაგდებს საკუთარი ცხოველმყოფელობის პრინციპს. აკაკი ბაქრაძე წერს: „როცა ყელსაბამი გაწყდება – მძივები ცალ-ცალკე დაცვივა, ყელსაბამი წყვეტს არსებობას. – მძივებს არაფერი აკლდებათ – ასეა ყოველი ერი – როცა ერს არა აქვს გამაერთიანებელი იდეა ეროვნული ერთიანობისა – ის ერი აღარ არსებობს“. რადგან მთელი ჩვენი ისტორია ინდივიდუალობების ჭიდილია, უდიდესი პრობლემა ჩვენთვის მუდმივად იყო პოლივანტურობის, ანუ მრავალფეროვნების გამთლიანება. აკაკი ბაქრაძე ერის უმძიმეს ნაკლად თვლიდა ქართველის მიერ ქართველის ძლევისა და დათრგუნვის სურვილს. ამასთან ერთად, ერის უდიდეს დამმონებელ თვისებად მიაჩნდა „ვასალური აზროვნება.“ ამიტომაც მკაცრად ილაშქრებდა პოლიტიკური რუსიზმის წინააღმდეგ. მიხეილ ჯავახიშვილიც სწორედ ამასვე გვაფრთხილებდა: „რუსები ჩვენი ხელით დაგვიმორჩილებენო“. გალაკტიონიც ხომ გულდაწყვეტილი შემოგვჩივლებდა: „დაკარგულია გზა მოხევესი“. აკაკი ბაქრაძე გახლდათ ახალ დროში ამ დაკარგული გზის გამხსენებელი.
„როცა ხელისუფლებას ვერ იყოფენ გამარჯვებული ძალები, მაშინ იწყება სამოქალაქო ომი“ – წერდა აკაკი ბაქრაძე ჯერ კიდევ ეროვნული მოძრაობის გარიჟრაჟზე. მას თითქოს მითიური კასანდრას ბედი ერგო, რომელმაც ტროას დანგრევა იწინასწარმეტყველა. ბაქრაძის ერთ-ერთი უმთავრესი მიზანი ისიც იყო, რომ ქართველ ერში გაღვიძებული ემოციური პატრიოტიზმი – რაციონალური პატრიოტიზმით შეეცვალა. ამასთანავე,, ორი უკიდურესობიდან, ერთი მხრივ უიმედო სკეპტივიზმისა და, მეორე მხრივ პათეტიკური თავმოწონებისაგან – ერს შეენარჩუნებინა – ისტორიული სინამდვილის აღქმის სწორი, რეალური უნარი.
ბატონი აკაკი გახლდათ ერთი იმ იშვიათთაგანი, ვინც ქართულ პოლიტიკურ და საზოგადოებრივ ცხოვრებაში ზნეობის მაღალ პრინციპებს არ ღალატობდა. მისი მოღვაწეობის კრედოდ თამამად შეგვიძლია გამოვიყენოთ დიონისე არეოპაგელის შეგონება: „წმინდა მიზანი, წმინდა საგანი, წმინდა საშუალება.“
სიცოცხლის ბოლო პერიოდში აკაკი ბაქრაძე დაინტერესდა გრიგოლ რობაქიძის პიროვნებითა და მოღვაწეობით. მწერლის ცხოვრების უკანასკნელ დღეებში მზის სინათლე იხილა „კარდუმ“ (გრიგოლ რობაქიძის ცხოვრება და ღვაწლი). ბიოგრაფიულ-დოკუმენტური პროზის ჟანრში შექმნილ ნაწარმოებთა შორის ეს წიგნი მომავალში გამორჩეულ ადგილს დაიმკვიდრებს. ეს არ არის ერთი, თუნდაც ტრაგიკული მწერლის ბედზე დაწერილი წიგნი, არამედ კატაკლიზმებით აღსავსე იმ ეპოქის ანალიზია, რომელიც ჩვენმა ქვეყანამ განვლო. ავტორის დაკვირვებით, გრიგოლ რობაქიძე თავის შემოქმედებაში მითურ საქართველოს ძერწავდა. მის ცნობიერებაში არსებობდა მხოლოდ გამოგონილი საქართველო, როგორც მისივე წარმოსახვის კერპი კარდუ. მას აწვალებდა ფიქრი, რომ ეს მითური, ლამის იდეალიზებული საქართველო ისტორიულში გამოვლენილიყო. გამოგონილი, ოცნების საქართველოს რეალურ საქართველოდ გარდაქმნა აკაკი ბაქრაძის განსჯისა და ფიქრის მუდმივი საგანი იყო. ამდენად, ამ ორი პიროვნების აზროვნების უმთავრესი ხაზი ამ საერთო საფიქრალ-საწუხარში ერთმანეთს თანხვდება.
აკაკი ბაქრაძის ანალიზით, მეორე მსოფლიო ომის შემდგომ პერიოდში გრიგოლ რობაქიძის პიროვნული სულიერი ტრაგედიის გამომწვევი მიზეზი გახდა ის, რომ ევროპას ფეხქვეშ ნაციონალური ნიადაგი გამოეცალა. მკვიდრდებოდა ახალი კოსმოპოლიტური მსოფლმხედველობა; ამიტომ, გრიგოლ რობაქიძე, როგორც მწერალი და მოაზროვნე, იმდროინდელი გერმანული მსოფლმხედველობისათვის მიუღებელი, უფრო სწორად, ზედმეტი აღმოჩნდა, რის გამოც მიივიწყეს და საზოგადოებისაგან სრულიად გარიყეს.
აღსანიშნავია, რომ საქართველოში უკვე დაიწყო მსგავსი კოსმოპოლიტური აზროვნების პროპაგანდა და ეროვნული ცნობიერებისადმი ნიჰილისტური დამოკიდებულება, როგორც მეორე მსოფლიო ომის შემდგომ გერმანიაში. ამდენად, აკაკი ბაქრაძემ თავის სამშობლოში საკუთარ თავზე გამოსცადა ის ერთგვარი საზოგადოებრივი იზოლაცია, რაც გრიგოლ რობაქიძე – ემიგრაციაში.
„კარდუში“ ავტორი გრიგოლ რობაქიძეს მისივე უახლოესი მეგობრის, გიტა ფონ შტრახვიტცის, სიტყვებით ახასიათებს და შეგვიძლია ჩვენც იგივე გავიმეოროთ ბატონ აკაკის მიმართ: იგი „ფლობდა რაღაცას, რასაც დღეს იშვიათად იპოვით – სიბრძნეს. სიბრძნე სიყვარულსა და წრფელ გულს გულისხმობს. ჩვენ, ალბათ, შეგვიძლია ვიპოვოთ მის პიროვნებაში შეცდომები, მაგრამ მისი ჭეშმარიტი მე, მისი მშვინვიერი და სულიერი მე იყო სასწაულებრივი“.