მწერალი ნაირა გელაშვილი თავის ერთ-ერთ ნაწარმოებში – რომანში რომანიდან “ჩემი ჩიტი, ჩემი თოკი, ჩემი მდინარე…” საქართველოს უახლეს ისტორიაზე გვიამბობს.
“უსახელო და უენო ქალი” – ასე ჰქვია ერთ-ერთ თავს მისი რომანიდან, რომელიც აგვისტოს მოვლენებს ეძღვნება:
“მუნჯი არა ვარ. უბრალოდ, ლაპარაკი აღარ მინდა.
მე ძალიან დიდხანს ვიარე.
ფეხსამოსი გადამეხა და შიშველ ფეხებს ვაბიჯებდი მიწაზე…
ქუსლები დამისკდა და სისხლი მდიოდა…
ჩემი ძროხა, ჩემი დედალი, ჩემი ძაღლი და კატა ჩემთან ერთად მოდიოდნენ… დედალი გულში მყავდა ჩაკრული. როცა ვისვენებდით, – ვუშვებდი. ბალახს წიწკნიდა და კვერცხს დებდა. ერთ დღეს კატას ვაჭმევდი, მეორე დღეს ძაღლს, მესამე დღეს მე ვსვამდი: კვერცხის გულს.
გული მებუგებოდა. ღამით ხის ძირში გვეძინა ყველას ერთად. აგვისტო იდგა. ცხელოდა. ძროხის მუცელზე მედო თავი, ჯიქანთან, და მთვარეს ავცქეროდი. ცრემლი უკვე გამშრალი მქონდა. ძროხასაც რძე გაუშრა. წელს განსაკუთრებით კარგი მოსავალი მოგვივიდა. ადრე მოიწია. ატამი, ვაშლი, ქლიავი, გოგრა, ლობიო, სიმინდი, კიტრი, პამიდორი… უკვე კრეფა უნდა დაგვეწყო… შხამად შეერგოთ. ვერავინ გაიხარებს წართმეულ სახლში, სხვის ფუძეზე, სხვის მიწაზე. ბავშვობიდან გვესმოდა. მიტოვებულ სახლში არავინ შევიდოდა და ცხოვრებას არ დაიწყებდა. ფუძე დასწყევლიდა. ფუძის ანგელოზი დასცემდა… ეგებ ნათესავმა ოსებმა მოუარონ სახლსა და საფლავებს, ჩემი მშობლების დროინდელი სახლია, თაღებიანი ფანჯრებით, ქვევრებიანი მარნით, სქელკედლებიანი… შენ იცი, ფუძის ანგელოზო, დააბრმავე, დააყრუე, დალახვრე მტერი, ჩვენს ფუძეზე დამკვიდრებული… გზაზე მიჰქროდნენ ჯარისკაცებით სავსე დიდი… რა ჰქვია, ოთხ ბორბალზე რო დგას და მიდის, რკინისა… მიგრიალებდნენ, რა ჰქვია… მუხლუხოები რო აქვს და სასროლელი მილი წინ გაშვერილი… მიდიოდნენ ისინიცა ქართლელებით სავსე, რა ჰქვია, ისიც ოთხ ბორბალზე… ოღონდ დახურული, ფანჯრებიანი… ისინიც მიჰქროდნენ… საიდან გვერეკებოდნენ: ჩვენი სახლიდან?
ვაიმე, ბიჭებო, ვინ შეგინგრიათ გულის ფიცრები და საფეთქლები! რა დროს თქვენი შავ მიწაში ჩასვლა იყო! ვაითუ, მიწაც არ გეღირსათ, შვილებო! ვაითუ, მზემ დაგწვათ და ყორნებმა დაგჯიჯგნეს! ვაი, თქვენს დედებსა და მამებს, შავად რო უნდა გაატარონ სამზეო! ვაიმე, ჩვენო ძროხებო! ვაიმე, ჩვენო ხარებო! ვაიმე, ჩვენო ცხენებო და ჩვენო ძაღლებო! ჩვენო ნიკორებო, ჩვენო წიქარებო, ჩვენო ყურშებო, მურიებო და ფისოებო! ვაიმე, ჩვენო ვაშლისა და ატმის ბაღებო! ვაიმე, ჩვენო ვენახებო და ყანებო! ვაიმე, ჩვენო საფლავებო და სალოცავებო! ჩვენო დიდო ლიახვო, ჩვენო პატარა ლიახვო, დიდო ხეობავ, აჩაბეთო, ქურთავ, არგვიცო, ზნაურო, ავნევო, ერედვო, მერეთო, და ვაი და ვაი, ჩემო პირმშვენიერო თამარაშენო, მაჩაბლების სასახლევ! ვაი, ჩვენო მდინარეებო, ჩვენო ჭალებო! ჩვენო მზეგულიანო ქართლო, საქართველოს სულო! ჩემი ქმარი მაგ მიწას ამუშავებდა, ჩემი მამა და მამამთილი მაგ მიწას ამუშავებდნენ, იმათი მამები და პაპები მაგ მიწას ამუშავებდნენ და ასე მიდიოდა სულ მთლად ძველ კაცებამდე, თამარ მეფის დროს რომ ცხოვრობდნენ და იმას იქითაც… გუთნები და გუთნისდედები… ყველანი მაგ მიწაში ღვრიდნენ ოფლსა… მაგ მიწაში ჩაჰყვნენ თავიანთ ოფლსა და ჩაიცრნენ… მორჩა, გაწყდა ჯაჭვი ჩვენი ცხოვრებისა… ჩვენი მოხუცები არც წამოვიდნენ, დარჩნენ თავიანთ მიწაზე და ჩახოცავს ჩვენი მტერი და დუშმანი ალბათ იქ… ღმერთო, მტაცებელს ნურსად გაახარებ… შური იძიე შენებურად, ფუძის ანგელოზო!
მივდიოდით, მივდიოდით, მივდიოდით გზისპირზე, გზა არ თავდებოდა… თუ გასაქანი გვქონდა, შიგნით შევდიოდით მინდორზე ან ჭალაში… დაყრილი იარაღით იყო მოფენილი… და მოდიოდა იქაც ხალხი, ჩაჩუმქრული ქართლელები… ღამით მოდიოდნენ, მოფორთხავდნენ ბუჩქებში ქალები და კაცები… მეუბნებოდნენ, შენც ღამით იარე, დღისით ნუ დადიხარ ოსებს და რუსებს გადაეყრებიო! მერე გამოვდიოდით მე და ჩემი სულდგმულები ისევ გზაზეი… მივუყვებოდით ისევ გზისპირსა, და მიექანებოდა ჩვენი ცხოვრება თბილისისაკენ… სადღაც იყო, უკვე აქეთ, რესტორნების წინ მივდიოდით, სავსე იყო ხალხითა, ჭამდნენ, სვამდნენ, ღია ფანჯრებიდან გვიყურებდნენ, იცინოდნენ და ზოგი ჩემს ძაღლს ძვლებს გადმოუყრიდა ხოლმე… ერთი-ორჯერ მეც მომცეს საჭმელი… მე მეგონა სიზმარი… ვინ იყო ეს ხალხი? რა ლხინი ჰქონდათ? ომში დავმარცხდით, მკვდრები მიწაზე ეყარნენ, ცეცხლი ეკიდა ქართლის სოფლებს და ესენი რატომ მხიარულებდნენ, რა ვქნა? ჩვენ ავიყარენით, ორ დღეში არასმქონეებად ვიქეცით, წვითა და დაგვით, წვითა და დაგვით მონაგარი, ჩვენი ავლადიდება და სარჩო-საბადებელი ყაჩაღებს დავუტოვეთ, თბილისისაკენ გავრბოდით ცარიელ-ტარიელები, დამცირებულები, უბედურები, და ესენი რატომ ხარობდნენ? ნუთუ მტრები იყვნენ, აქამდე მოვიდნენ? მერე იქ, ქალაქში დაგვხვდა დიდძალი ხალხი, დიდი ზეიმი და ხმაური… ყველა ერთად ყვიროდა: „სარკო! სარკო!“ არ ვიცოდი, რას ნიშნავდა… “საარაკოს“ ხო არა ყვირიან-მეთქი. „ჩვენ გავიმარჯვეთ!“ „ჩვენ გავიმარჯვეთ!“ ვინ იყვნენ ესენი? სად გაიმარჯვეს? ძროხას გული უსკდებოდა ამ ღრიალზე, შეხტებოდა ხოლმე და ლამის იყო გამჭყლიტა… და… ვიგრძენი, რომ სიტყვებს ვეღარ ვიტყოდი… აღარ მინდოდა.
მას შემდეგ აღარც გამივლია და აღარც ხმა ამომიღია… ვზივარ დაწნულ სავარძელში, ეს კარგი ქალი მივლის, ვუყურებ ჩემს ძროხას, ჩემს ძაღლს, ჩემს კატას, ჩემს დედალს, ახლა ყველას სხვა სახელები გვქვია, ვეღარვინ გაიგებს ჩვენს სახელებს, ვეღარავინ დაგვიძახებს იმას, რაც გვერქვა. ეგენი ცოცხლები არიან, ახალი მომვლელი ჰყავთ, მე – ცოცხალ-მკვდარი… ბოლომდე სიკვდილი არ მინდა, რადგან არ მინდა აქ დავიმარხო. ეგებ ვიცოცხლო იქამდე, ვიდრე ჩვენს სოფლებს დავუბრუნდებით, ჩვენი მკვდრები გველოდებიან… ზოგჯერ ჩემი ძროხა მოდის და სახეს ამილოკავს, ძაღლი – ხელს, კატა კალთაში მიჯდება და იძინებს, დედალი კი დაკუტკუტებს საყვარლად, როგორც იცოდა, და კვერცხს დებს, შეეჩვია ქალაქელ დედლებს…
ისე, ყველაფერი მესმის… მაგრამ აღარაფერი გამეგება… ლაპარაკი აღარ მინდა…”