უბოდიშობამდე მისული გაბედულება! – ასე უწოდებს XX საუკუნის უდიდესი პოეტის მუხრან მაჭავარიანის შემოქმედებას მისი კოლეგა მურმან ლებანიძე.
პატრიოტული სულისკვეთებით აღსავსე მუხრანის პოეზია გამორჩეულად საყვარელია პოეტის ერთგული მკითხველისთვის. სამშობლო, სიყვარული, საქართველოს ისტორია და ქართული ენა მისი შემოქმედების მთავარი საფუძვლებია:
“ქართული მარტო ენაა?
ქართული ქართველთ რწმენაა!.
ღმერთია!
ბედისწერაა!
ზღვა როა, –
იმოდენაა!”
მუხრან მაჭავარიანის გამოჩენა ქართულ სალიტერატურო სივრცეში სრულიად მოულოდნელი აღმოჩნდა, მისი ლექსები კი – ახალი სიტყვა პოეზიაში:
“მუხრან მაჭავარიანის ლექსი დღესავით ნათელია. მისი პოეზია შორს დგას ე.წ. „უსაგნო ლირიკისაგან!“ ომის შემდგომ ქართულ პოეზიაში ბევრსარაფერს მიუპყრია იმდენი ყურადღება, რამდენიც მუხრან მაჭავარიანის სახელს მისმა პოეზიამ ახალი პერსპექტივები დასახა. ის მოგვევლინა მოულოდნელი, მანამდე თქვენთვის უცნობი, ერთი შეხედვით უჩვეულო ქართული ლექსით. უბოდიშობამდე მისული გაბედულება, ოცი წლის ჭაბუკისათვის შეუფერებელი აზრის სიმძიმე და რკინისებური ლოგიკა მსჭვალავდა იმთავითვე მის პოეტურ ფორმულებს და ცალკეულ სახელებს. მუხრან მაჭავარიანი ანგრევდა ძველ რიტმულ კონსტრუქციებს, ქმნიდა ახალ ჰარმონიებს, აახლებდა დიდი ხნით მივიწყებულ თავისუფალ ლექსს. პოეზიის მაშინდელ კანონმდებელთათვის გამაღიზიანებელიც კი იყო კლასიკურ ლექსთან მისი მოურიდებელი დამოკიდებულება და ჭეშმარიტი პოეზიის ხარისხში საკვირველი სიმსუბუქით აყვანილი მისი კატეგორიული განცხადებანი,” – წერდა მასზე მურმან ლებანიძე.
სისხლმოჭარბებულსა და ომახიან მუხრან მაჭავარიანს თავდავიწყებით უყვარს მთელი კაცობრიობა:
„ოცნება ვრცელდება სინათლის სისწრაფით,
მინდა არსებივით მკლავების გაშლა,
ავრბივარ მთაზე და იქიდან ვიძახი:
– ვაშა, სიცოცხლეო, ვაშა!“
“მუხრან მაჭავარიანს პირველი გამოსვლისას, მწერალთა კავშირის ტრიბუნაზე, დარბაზსა და სალონს შუა კარი იყო ღია. უცნობი ახოვანი ჭაბუკი დარბაზში ლექსებს კითხულობდა. მწერლები სალონში ისხდნენ, ოღონდ კისრები წაეგრძელებინათ და მთელი არსებით დარბაზში იყვნენ, „ორბელიანი ლუდოვიკო მეთოთხმეტესთან ალოდინეს და მეთხუთმეტე კაცად შევიდა.“ „ცამეტი ლუდოვიკო კედლიდან იყურება, ციცას ეფერება ლუი მეთოთხმეტე…“ მძლავრი, აღტკინებული ხმა გამოდიოდა დარბაზიდან სალონში „ხელმწიფემ საბას ნაუბარი მოისმინა რა, ოჰ…ოჰ…ოჰო, – თქვა და თითქოს კიდეც ინანა“, დარბაზში ტევა არ იყო, სალონშიც ხალხი ემატებოდა.
„მაგრამ ამითი არაფერი გამოვიდა რა
რაც შეიტანა, ისევ ის გამოიტანა
იმ სახელგანთქმულ ვერსალიდან ელჩმან ქართლისამ “
წონასწორობიდან გამოსული, ფრთებს მინდობილი კითხულობდა მუხრანი ლექსებს. კითხვა დასრულდა და დარბაზი ტაშით ინგრეოდა. სათითაოდ მახსოვს და თვალწინ მიდგას აღგზნებული, ნერვიული, განცვიფრებული სახეები.
– „არ ვიცი! არ მესმის! – პოეზიის ვალი არ არის განგვაცვიფროს! პოეზიამ წყნარად, ნელ-ნელა უნდა გაგვმსჭვალოს!“ – თქვა პრეზიდიუმიდან სალონში საჩქაროდ ჩამოსულმა ერთმა ვეტერანმა. მუხრანის არგაგება – უგემოვნებას ნიშნავდა, გაგება და მაინც აუგის თქმა ბოროტებას, დღემდე ვერ მივხმდარვარ, რომელ ვარიანტთან მქონდა საქმე……
გავიდა წლები, გაფართოვდა გადიდდა მუხრან მაჭავარიანის სათქმელი ოცდაათი წლის გრძელ გზა ზე. მკლავი გაშალა და დავაჟკაცდა, ძვირფასი ნაყოფით დაიტვირთა ახოვანი ხე პოეზიისა,” – ამბობდა მურმან ლებანიძე.
1952 წელს მუხრან მაჭავარიანის პოეზიის შესახებ ფართო საზოგადოებისთვისაც გახდა ცნობილი, რადგან მისი ლექსების პირველი კრებული გამოიცა. პოეტი თავისი შემოქმედებით ყოველთვის კონფლიქტში იყო რეალობასთან და სათქმელსაც თავისი პოეზიით ამბობდა.
“სოციალისტურმა ცენზურამ მისი შემოქმედების კონტურები კიდევ უფრო გაამუქა,” – წერდა პოეტზე ვახუშტი კოტეტიშვილი.
მაშინ აიძულებდნენ ყველას ეფიქრათ, რომ ძმურად ცხოვრობდნენ საბჭოთა კავშირში და დიადი იყო მომავალი. ამით ნელ-ნელა იკარგებოდა ეროვნული სულისკვეთება, მაგრამ, აი გამოჩნდა მუხრან მაჭავარიანი და საკუთარი პოეზიით გამოაფხიზლა ქართული საზოგადოება:
“შენ – სისხლო ჩემო – სად არ დაღვრილო
შენ – სად არ გხვრეპდა შავი ყორანი.
ვინ გაგაკვირვოს, რამ გაგაკვირვოს,
ნადიდგორალი, ნაშამქორალი.
შენ – სისხლო ჩემო – შენი ღვაწლია,
რამაც აქამდეც კი მოაღწია:
სვეტიცხოველი. ხანძთა. ვარძია და ისიც,
რაც მტერს წარუტაცნია.
შენ – სისხლო ჩემო – შენი დინება
ვეფხისტყაოსნით ხშირად მიგრძვნია.
სიტყვა, რომელიც გეჩოთირება,
ვცდილობ, გაშორო, რაც შემიძლია.
შენ – სისხლო ჩემო – სისხლო ხნიერო,
დაუცხრომელო და უცანურო.
საბედნიეროდ, საბედნიეროდ,
ჰაი, ჰაი, რომ კიდევ ხმაურობ.”
მიუხედავად იმისა, რომ პოეტისთვის შეუზღუდავი იყო თემები, ამოსავალი წერტილი მისთვის მაინც საქართველო და მისი მომავალი იყო:
“ღამეს დაიფრენს, ვიცი მზის სახრე,
შეენარცხება ტოროლა ცისკარს…
გაარჩევს კია როსმე ეს ხალხი
მთხლესა და ოქროს ერთმანეთისგან?”
სამშობლოსა და ქართველი ხალხის გულშემატკივარი პოეტი ყოველთვის იქ იყო, სადაც ყველაზე მეტად სჭირდებოდათ მისი ყოფნაც და მისი ლექსიც. სწორედ ასე სჭირდებოდათ მისი ყოფნა ფრიდონ ხალვაშის 85 წლის საიუბილეო საღამოზე რუსთაველის თეატრში, სადაც სცენაზე სიტყვით გამოსვლისას მუხრან მაჭავარიანი 81 წლის ასაკში გარდაიცვალა – როგორი პოეზიაც შექმნა, ისეთი ამაღლებული სიკვდილი არგუნა მას ღმერთმა.
“ვერ მივაღწიე, ვერ ვეღირსე უკეთუ მიზანს.
ვერ გავისწორე უკეთუ ხოში,
– რა ბედენაა დიდუბის და მთაწმინდის მიწა!..
თუ სიკვდილია! – აი, წოლა მესმის შამქორში.”
ქართულმა საზოგადოებამ მუხრან მაჭავარიანის განსასვენებელად მთაწმინდის პანთეონი მიიჩნია და სამების ტაძრიდან მთაწმინდამდე ტაშით გააცილა და ხელით ატარა.