საქართველოში კიდევ ერთი უნიკალური ძეგლი ინგრევა. პეტრას ციხე, რომელსაც ამ დრომდე სტატუსი არ გააჩნია, დანგრევის პირასაა.
ეს არის ისტორიული ციხე-ქალაქი ეგრისის სამეფოში, ახლანდელი სოფელი ციხისძირის ტერიტორიაზე. ბერძნებმა მას პეტრა უწოდეს. ქართულ წყაროებში ქაჯეთის ციხედაც იწოდება. ვარაუდობენ, რომ ვეფხისტყაოსანში სწორედ ეს ციხეა მოხსენიებული.
ხელსაყრელი სამხედრო-სტრატეგიული და სავაჭრო-ეკონომიკური მდებარეობის გამო ლაზების ამ უძველეს სამოსახლო ადგილზე VI საუკუნეში ბიზანტიის იმპერატორ იუსტინიანეს ბრძანებით ციხე ააშენა იოანე სტრატეგოსმა 535 წელს. თუმცა არქეოლოგიური გათხრების შედეგად ნაპოვნი მასალები გაცილებით ადრეულ პერიოდს განეკუთვნება. აქვე დაარსდა ლაზიკის ეპარქიის ერთ-ერთი საეპისკოპოსო ცენტრი. ქალაქის ტერიტორიაზე გადიოდა ზღვისპირა ვიწრო გზა, რომელიც დასავლეთ საქართველოს ბიზანტიის პროვინციებთან, ირანთან და სომხეთთან აკავშირებდა.
პეტრა კონტროლს უწევდა ბიზანტიიდან შავი ზღვის აღმოსავლეთ სანაპიროსაკენ მიმავალ საზღვაო-საკაბოტაჟო ნაოსნობას. ბიზანტია და ირანი დაინტერესებული იყვნენ, რომ პეტრა მათ მდლობელობაში ყოფილიყო, რადგან მათი პოლიტიკური და ეკონომიკური ექსპანსია ამ რეგიონში პეტრის კონტროლზე იყო დამოკიდებული. სწორედ ეს იყო ერთ-ერთი მიზეზი VI საუკუნის შუაწლებში ეგრისის დიდი ომისა. ომის განმავლობაში პეტრასთან რამდენიმე მნიშვნელოვანი ბრძოლა გაიმართა.
საქართველოს ერთიანი სამეფოს პერიოდში, როგორც ჩანს, აქ ქალაქი აღარ არსებობდა, X საუკუნიდან უნდა გაუქმებულიყო საეპისკოპოსოც, თუმცა ციხემ შემდგომშიც შეინარჩუნა თავისი მნიშვნელობა. შუა საუკუნეებში მას ქაჯისციხეს უწოდებდნენ. XVIII საუკუნის პირველ ნახევარში ციხისძირი ოსმალებმა დაიპყრეს. რუსეთ-თურქეთის ომებისას XIX საუკუნეში ციხისძირთან რამდენიმე მნიშვნელოვანი ბრძოლა მოხდა. 1878 წელს ციხისძირი საქართველოს დაუბრუნდა. 1908 წელს აქ აღმოჩინეს მდიდარი სამარხი, სადაც ნაპოვნია ოქროს ჩარჩოში ჩასმული დიდი ბროლი, რომელიც ერმიტაჟში ინახება. ციხის დასავლეთი ნაწილი ბაქო-ბათუმის რკინიგზის გაყვანის დროს მე-19 საუკუნეში ააფეთქეს.
პეტრის აკროპოლისი ზღვისპირა კლდოვან ბორცვზე მდებარეობდა, ხმელეთის მხრიდან მას გალავნის გარდა კლდოვანი რელიეფი იცავდა, აქედანაა მისი ბერძნული სახელწოდება „პეტრა“, რაც ქვას, კლდეს ნიშნავს. პეტრა მიუვალ ციხედ ითვლებოდა.
მისი ნანგრევები დღემდეა შემორჩენილი. არქეოლოგიური კომპლექსი მოიცავს ციტადელს, გარექალაქსა და ნასახლარს. ციტადელში შემორჩენილია სასახლის, ანტიკური აბანოს, სამეურნეო და ჯარისკაცთა საცხოვრებლების ნანგრევები, აგრეთვე მათ შორის VI-VII საუკუნეების ბაზილიკის საძირკველი, რომელიც პეტრის საეპისკოპოსოს კათედრალის ნაშთია. პეტრის ლოკალიზაციის შესახებ არსებობს სხვადასხვა მოსაზრებაც.
ციხეზე არქეოლოგიური სამუშაოები 1987 წლიდან მიმდინარეობს. 1989 წლიდან ფუნქციონირებს პეტრას ციხის მუზეუმ-ნაკრძალი. მუზეუმში დაცულია კომპლექსის ტერიტორიაზე ჩატარებული არქეოლოგიური გათხრების შედეგად აღმოჩენილი მასალა, რომელიც მოიცავს პერიოდს ბრინჯაოს ხანიდან ადრეული შუა საუკუნეების ჩათვლით: არქიტექტორული დეტალები, მოზაიკის ფრაგმენტები, VIII-VI საუკუნეების სადგომელების მასალები, სამსხვეპრლოსა და IV-V საუკუნეების ნაგებობის ე.წ. „ვილის“ ნაშთები, კერამიკული, ნუმიზმატიკური მასალა და სხვა. ნაკრძალის ტერიტორია მიოცავს დაახლოებით 7 ჰექტარს.
ამ დრომდე არ არსებობს ციხე-სიმაგრის სარეაბილიტაციო გეგმა, რის გამოც მის მიმართ ინტერესს ტურისტებიც კარგავენ. ადგილობრივები ციხის სასწრაფო რეკონსტრუქციის გარდა, პეტრასთვის კულტურული მემკვიდრეობის ძეგლის სტატუსის აღდგენასაც ითხოვენ.